Brandstof voor de machine

Paul Kingsnorth in zijn activistische dagen, 1994 – oorspr. foto: Adrian Arbib

Stilstand heeft een slechte naam. Voor bijna alles in onze samenleving geldt: als je niet groeit word je ingehaald. Maar de grens is in zicht: onze zelfopgelegde groeiplicht blijkt steeds meer de oorzaak van zowel de maatschappelijke verdeeldheid als van de ecologische crisis waar we in zijn verzeild geraakt. Hoe kunnen we aan de groeimachine ontsnappen?

In BBC-radio’s Start the week spraken afgelopen maandag drie gasten op een verrassende en radicale manier over een uitweg. Boer en activist Wendell Berry, schrijver Paul Kingsnorth en econome Kate Raworth leverden elk vanuit hun eigen perspectief een breed en complementair beeld van de belangrijkste opgave voor de komende decennia: onze wereld leefbaar houden voor iedereen. Een korte indruk van de uitzending.

Wat vooral opvalt is de kritiek op de milieubeweging. Wanneer je denkt aan natuurbehoud en milieubescherming gaat het namelijk heel snel over een tegenstelling tussen goed en slecht. Net als traditioneel links opkomt voor de arbeider, neemt de milieubeweging het uit naam van de natuur op tegen het vervuilende en verwoestende grootkapitaal. Maar naast het goede dat men hiermee heeft bereikt heeft men zich, volgens Berry en Kingsnorth, ook te afhankelijk opgesteld, en blind gemaakt voor zichzelf:

“Traditioneel links activisme verankert een soort afhankelijkheid. Het omvat het identificeren van een vijand, en die vervolgens tegemoet treden. Er is altijd een ‘zij’ die het probleem moet oplossen. En dat geeft ‘ons’, de machteloze maar rechtschapen massa, een mooi excuus om onze handen van medeplichtigheid schoon te wassen, of om ze simpelweg nooit smerig te maken.”

En dat is een ongemakkelijke waarheid: we zijn allemaal medeplichtig. Zeker in het Westen consumeren we allemaal te veel, en gebruiken de aarde met al haar rijkdom voor de instandhouding van onze manier van leven. We zijn deel van de machine. Zelfs de milieubeweging, met haar nadruk op ‘sustainability’, zet de aarde vol met zonnepanelen, getijdencentrales en windturbines. Zo industrialiseren we zo nog altijd de natuur, om van fossiele brandstoffen af te komen. Met als achterliggende doel, uiteraard, het in standhouden van ons huidige niveau van consumptie.

De machine van eindeloze groei draait ondertussen door. Het incorporeert alle technologie en goede bedoelingen en maakt de wereld ten gelde. Het bedreigt alles van waarde, en in de woorden van Berry dat considerable things are not being considered. Dat is hoe de kapitalistische machine werkt. Het deed me denken aan de woorden van Rutger Bregman in Gratis Geld voor Iedereen:

“… al die freelancejournalisten die gedwongen zijn om goedbetaalde klussen te doen voor bladen die ze niet zo boeiend vinden, of, erger nog, bedrijven die ze verachten, om zo hun kritische onderzoeksjournalistiek te financieren (naar precies dat soort bedrijven). Na een van mijn lezingen vertrouwde iemand mij toe dat hij eigenlijk een ‘parttime bullshit job’ heeft. Ik vond het een enorme eyeopener: in het moderne kapitalisme financieren we de dingen die we echt belangrijk vinden maar al te vaak met bullshit.”

Het is het verschil tussen noodzaak en waarde, tussen een baan en een roeping, tussen sleur en vervulling:

“Alleen bij afwezigheid van een levensvatbaar idee van roeping of goed werk kan men het impliciete onderscheid maken in frasen zoals ‘minder werk, meer leven’ of ‘privé-werk balans’ alsof men een dagelijkse forens is tussen leven hier en werk daar.” (Wendell Berry)

Aan de basis van ons systeem staat de alom aanbeden ‘groei van het Bruto Nationale Product’. In Doughnut Economics (zie inzet onder) poneert Kate Raworth een alternatief. Volgens haar missen er twee fundamentele onderwerpen – sociale rechtvaardigheid en het milieu – in de moderne economische wetenschap. Met het verdwijnen ervan zijn ook de politiek en de moraal uit de economie verbannen, en heeft de moderne economie geen dieper doel meer, behalve de groei van een mathematisch uit te drukken getal dat BNP heeft.

Maar eindeloze groei is onnatuurlijk. In de natuur is groei beperkt tot een vroege fase in een levensloop. Normaal gesproken stopt de groei en bereikt een organisme een stabiel floreren dat soms eeuwen kan duren. Zoals Raworth zegt, in ons lichaam noemen we eindeloze groei niet voor niets ‘kanker’. En die vergelijking strookt met de maatschappelijke vliegtuigcrash waar we in lijken te zitten: werkelijke groei ontbreekt, de politiek is in crisis, de rijksten vergaren steeds meer geld en macht en de wereld dreigt te degenereren. We zijn beland in een economie die we niet moeten willen, een economie die zich steeds meer tegen ons en onze wereld keert.

De door de drie sprekers bepleite weg uit deze neergang gaat uit van mensen die goed werk doen, vanuit een liefde voor het lokale. Die het universele principe van de ‘doughnut economy’ lokaal toepassen. Van mensen onafhankelijk van overheden, corporaties of instituten, die samen werken binnen de grenzen van de plek. En daarvoor moeten we zelf aan de slag, verantwoordelijkheid nemen voor iets waar we van houden.

Concreet betekent dat: bepalen voor welk deel van deze wereld jij verantwoordelijkheid wilt nemen, of dat een andere baan, een volkstuin, een goed doel of je eigen vensterbank is. In het geval van Wendell Berry was het een schraal stuk grasland in Kentucky, waar hij al decennia van houdt en voor zorgt. En makkelijk is het ongetwijfeld niet, net zomin als dat het paradijs er door zal aanbreken. Maar als in plaats van groei liefde de fundamentele brandstof voor de machine wordt, kan dat de wereld ten goede veranderen.

Bronnen en citaten:

• BBC Start the Week, maandag 1 mei 2017, te beluisteren via BBC Radio 4 iPlayer Radio, http://www.bbc.co.uk/programmes/b08njtjg, vertaling quote: Buitendijks
• Wendell Berry over roeping: http://www.utne.com/Politics/Wendell-Berry-Work-Life-Balance, vertaling: Buitendijks
• Rutger Bregman, Gratis Geld voor Iedereen, De Correspondent, Zutphen, 2016, p.206
• Foto Paul Kingsnorth: https://www.nytimes.com/2014/04/20/magazine/its-the-end-of-the-world-as-we-know-it-and-he-feels-fine.html?_r=0

Besproken boeken:

• Wendell Berry, The World-Ending Fire: The Essential Wendell Berry, Penguin Books, London, 2017
• Paul Kingsnorth, Confessions of a Recovering Environmentalist, Faber & Faber, London, 2017
• Kate Raworth, Doughnut Economics: Seven Ways to Think Like a 21st Century Economist, Random House Business, London, 2017