RATIONELE OBSESSIES

Is het je wel eens opgevallen hoe defensief en ontwijkend sommige wetenschappers reageren op ethische vragen over hun werkterrein? We maken grote stappen in DNA-technieken, kunstmatige intelligentie, informatietechnologie, maar het gesprek over impact en gevolg van die prachtige ontwikkelingen wordt maar al te graag terzijde geschoven. Willen wij een wereld waarin designerbabies geboren worden? Willen wij ons leven oprekken tot 130 jaar of meer? Willen wij in staat worden gesteld alles van iedereen te weten?

Neem Andrea Maier, de verouderingsonderzoekster die in 2016 van de VU is weggekocht door een universiteit in Australië. In Zomergasten noemde ze ouderdom een ziekte , die dus in theorie te genezen is. Door een interviewer krijgt ze de vraag gesteld of ze ooit nadenkt over de consequenties van een wereld waarin er zoveel meer ouderen zijn. Haar antwoord is voor mij ontluisterend:

“Natuurlijk denk ik daar over na, maar dat is eerder een filosofische en ook een sociale kwestie, en eigenlijk niet een medische kwestie, wat het gevolg daarvan is. Een heel mooi voorbeeld is: een autofabrikant, die denkt niet over files na, of die is niet verantwoordelijk voor de files.”

Als de interviewer vervolgens doorvraagt, sputtert Andrea wat en draait het gesprek naar haar passie voor de techniek en de positieve effecten. Charmant, maar vooral bijzonder irritant.

Waardevrije wetenschap is een illusie, maar elke wetenschapper heeft verantwoordelijkheid. Iedereen die zegt dat dat niet zo is heeft een belang om dat te zeggen. Het is de vloek van de academische wereld: de obsessie met objectiviteit, en de veel voorkomende weigering om de mens zelf en de ethiek toe te laten in het eigen kennisdomein. Zelfs binnen de geesteswetenschappen, terwijl dat daar absoluut niet voor de hand ligt. En zoals ze in de rest van het interview zelf ook uitlegt, is Andrea Maier tot in haar kruintje onderdeel van het medisch-farmaceutische systeem, geladen met enorme belangen. Ze heeft daarmee een direct belang bij het verschuiven van de problematische kanten van haar vak naar de bredere samenleving, naar het “maatschappelijk debat”.

De wetenschap denkt niet, zie Heidegger ooit – dat mogen wij voor haar doen.

De legitimering voor onderzoek ligt tegenwoordig vooral in de handen van de mensen die over het geld gaan, en is daarmee gestoeld op onduidelijke sociale, economische en persoonlijke factoren, niet zozeer op vast te stellen waarheden of rationele vooruitgang. Dat geldt voor alle wetenschap. Toch beschouwen veel mensen, ook wetenschappers zelf, wetenschap pas als legitiem als het gaat om empirisch en rationeel vastgestelde resultaten. Dat dit losweken van “feiten” en “waarden” schuurt is een terugkerende constatering. Het gevaar dreigt zo van een wereld waarin het hebben verkregen van fondsen of het rendabel kunnen maken van de resultaten het onderzoek legitimeert, niet het algemeen belang of publiek debat. En dat we pas beginnen met discussiëren over de wenselijkheid ervan als het onderzoek al is afgerond, en dat wetenschappers de discussie vervolgens niet echt mee hoeven te voeren. Kortom, alsof de wetenschap iets is dat ergens daarbuiten zweeft. A view from nowhere, afgeschermd en los van de werkelijkheid.

En daarom zijn de geesteswetenschappen zo belangrijk, om te kunnen experimenteren, consequenties van keuzes en ontwikkelingen doordenken en voorleven, bedenken hoe iets zou kunnen werken of hoe iets gaat voelen, in al zijn weerbarstige, gefragmenteerde totaliteit. De humaniora omarmen elk belang, en zetten er andere belangen tegenover. Het opent de deuren naar de wereld, en sluit die nooit af met waarheden of eindconclusies. Elke wetenschapper zou er eigenlijk aan moeten doen.

♣

Bronnen

Interview Andrea Maier, Zomergasten, zomer 2016