POLDERLITERATUUR

Volgens NOVA was het landschap weg uit de vaderlandse literatuur, en is het nu – ‘ten langen leste’ – terug. In het item ‘Polderliteratuur’ brengt Clairy Polak het thema zo:

“Er is een nieuw thema opgedoken in de Nederlandse literatuur: het landschap. Niet langer hebben de oorlog, het stadsleven, de Hollandse binnenkamer en getob over relaties het alleenvertoningsrecht. Zonder dat het om streekromans gaat, is het platteland terug in de literatuur. Volgens successchrijver Jan Siebelink heeft dat alles te maken met de groeiende aandacht voor de omgeving waarin de mens leeft en met het streven naar meer harmonie met de natuur.”

Ronkende woorden. Laten we die koe eens bij de horens nemen.

—

Je kunt je afvragen wat dat is, ‘polderliteratuur’. Maar we weten allemaal dat je je op glad ijs begeeft, zodra je naar definities zoekt in de literatuur. Want wat is eigenlijk literatuur? Hoe onderscheid je het van ‘lectuur’? Zijn Saskia Noort en Heleen van Royen (zie een eerder blog) literair? En hoe verhouden zij zich dan tot grootheden als Vestdijk of Mulisch? En wie bepaalt dat dan, het collectieve, enthousiast kopende grote publiek of de eminente, doch eenzame literatuurprofessor? En nog belangrijker: wie kan dat tegenwoordig nog wat schelen?

In de reportage blijkt dat de makers ook overhoop liggen met definities. Enerzijds hebben ze het over ‘het platteland’ in de literatuur, dat zich bij drie voorbeeldauteurs vernauwt tot bollenbedrijven (Anne-Gine Goemans), een plantenkwekerij (Jan Siebelink) en een melkveehouderij (Gerbrand Bakker). Een diversiteit aan plattelandsdecors dus. Verderop in de reportage gaat polderliteratuur echter over ‘de natuur’, ‘het landschap’ en ‘het kleinschalige’. En dat terwijl iedereen weet dat bollenbedrijven met hun vervuiling diametraal tegenover natuur staan, melkveehouderijen in toenemende mate grootschalige productiebedrijven zijn en er op een plantenkwekerij doorgaans weinig landschap te bekennen is.

Waar vinden we dan de grote gemene deler van ‘polderliteratuur’? En in welke zin is het veronderstelde succes van de boeken te verbinden met ‘het streven naar meer harmonie met de natuur’ of zelfs maar de ‘groeiende aandacht voor de omgeving’? Is die hang naar het kleinschalige en harmonieus-natuurlijke de reden (of tenminste een van de redenen) waarom mensen het boek kopen en lezen?

—

Het bekendste boek in de reportage is Knielen op een bed violen van Jan Siebelink. Dat is, me dunkt, in de eerste plaats een psychologische roman over een vader-zoonrelatie, een verstoord liefdes- en gezinsleven en godsdienstwaanzin van het streng-protestantse soort. Dat strenge type protestantisme vind je hoofdzakelijk op het platteland. Maar is het platteland meer dan alleen een setting? En is die setting dan een verklaring voor het succes van Siebelink’s roman? Hans Hoenjet verklaart het succes in HP/De Tijd in elk geval als volgt:

“Natuurlijk, de roman is beeldend, aangrijpend en dwingend, en laat zich lezen als een dramatische autobiografie, maar dat alleen verklaart het immense succes niet. (…). Nederland zegt niet alleen ‘nee’ tegen de Europese Grondwet, maar koestert het cultureel erfgoed en de bijbel weer. Ook appelleert de roman aan een sluimerend verlangen naar mystiek in een onttoverde wereld. Tegelijk is “Knielen op een bed violen” het psychodrama van een oerhollandse, calvinistische roman die een godsdienstig radicalisme omarmt, dat dichter bij ons bed staat dan het exotische fundamentalisme van de islam.”

Misschien moet hier ‘het streven naar harmonie met de natuur’ en ‘de groeiende aandacht voor onze omgeving’ nog aan worden toegevoegd. Maar ik kom het in geen enkele recensie tegen.

De tweede roman, Boven is het stil van Gerbrand Bakker, is eveneens een psychologische roman, deze keer met als achtergrond de Waterlandse weilanden:

“Van de ene op de andere dag werd Helmer tot opvolger gebombardeerd, door vader uit de stad gehaald en onder de koeien gezet. In het drassige laagland, met alleen het snuiven van de koeien en het gemekker van de schapen die de stilte nu en dan doorbreken, verzorgt hij de dieren en zijn oude vader.”

De roman gaat net als Knielen… vooral over een bijzondere vader-zoonrelatie en over de eenzaamheid van het bestaan. De sobere stijl wordt geroemd in recensies. Binnen een jaar is het aan zijn 11e druk toe, dus ook met de populariteit onder lezers zal het wel snor zitten. Maakt het decor dat mensen het kopen en lezen of is het gewoon een goed verhaal? In elk geval ligt ook bij Boven is het stil in recensies de nadruk op de psychologie en wordt de polder alleen zijdelings genoemd.

Het laatste van de drie boeken is Ziekzoekers van Anne-Gine Goemans, journalist bij ons ‘eigen’ VK Magazine. Haar gelikte website kondigt haar roman, gesitueerd in de bollenstreek, in de eerste plaats aan als een schets van een familie ‘onder de druk van wilde plannen en het grote geld’. Ik lees er verder:

“Omdat maar weinig mensen van bollenvelden en bloemencorso opgewonden raken, zeg ik er ter geruststelling altijd bij dat er seks in voorkomt. Veel seks! Lekkere seks! Met dieren (voor het schokeffect)! Meestal krijg ik dan acuut de aandacht weer op het boek gevestigd.”

(Anne-Gine, door die seks zal succes je deel zijn en zelfs opname in de vaderlandse canon ligt in het verschiet! Maar vertel eens, als het dan niet zo’n sexy omgeving is, waarom moet het verhaal dan specifiek in de bollenstreek spelen?)

Zo te lezen wil Goemans vooral haar publiek behagen en ervaart ze de bollenstreek eerder als een obstakel dan een plus. Elders op de site komen er dan ook apen uit mouwen – er heeft een onvolledige transformatie plaatsgevonden tussen idee en publicatie:

“Ziekzoekers begon als een journalistiek project. De oude bollenadel, het opkopen van grond door vastgoedondernemingen en pensioenfondsen, de grootscheepse beleggingsfraudezaak in nieuwe tulpensoorten. Fascinerende verhalen van boeren, kwekers en projectontwikkelaars. Dat vond uitgeverij De Geus ook. Alleen vond de uitgever het interessanter als ik een roman schreef. Ik was het daarmee eens. Maar hoe schrijf je een roman? De Geus zou mij begeleiden. Elk hoofdstuk werd gelezen en van commentaar voorzien.”

Kruiwagens hebben haar aan de hand genomen, met een commercieel doel. De teloorgang van de streek was misschien aanvankelijk het onderwerp, maar het is ‘opgeleukt’ voor de lezersmassa!

En dan lees je een fragment uit Ziekzoekers op de site, of luister je naar de passages eruit in het NOVA-item. En je leest op de site de reacties van lezers, die variëren van ‘de lezer krijgt een goede indruk van het wel en wee in de bollencultuur want daar gaat nog wel het een en ander aan vooraf alvorens bij ons de bloemen op tafel staan’ tot ‘maar helaas is het verzand in gekke typetjes op te laten draven’.
—

Maar goed, dan heb je drie boeken die buiten de stad spelen, betekent dat dan dat er een ‘nieuwe literaire trend’ aan de gang is? Ik denk namelijk dat je ook in de jaren ’70  dergelijke boeken vinden kan, of tien of tachtig jaar geleden. Hella Haasse, Jan Wolkers, Maarten ’t Hart, Simon Vestdijk, Theo Thijssen, Anton Coolen, Renate Dorrestein, enzovoorts, allemaal hebben ze wel geschreven over buitensteedse oorden. Misschien niet zozeer over het agrarische bedrijf, maar wel over de natuur, een bepaald landschap of over dorpsgemeenschappen. En dát waren geen vullertjes, Clairy!

Is het kenmerk van ‘polderliteratuur’ dan dat het zich afspeelt op een agrarisch bedrijf’? Eerlijk gezegd doet de term ‘polderliteratuur’ mij eerder denken aan spruitjes, opgeheven vingertjes en puberale opstandigheid dan aan het boerenleven, natuur en landschap. Ik denk dan juist aan Wolkers, Reve, Hermans of ’t Hart, met hun post-calvinistische worsteling met zichzelf, autoriteit, geloof en fatsoen onder de kaasstolp die Nederland heet.

Ik schuif de term ‘polderliteratuur’ dus maar aan de kant. Interessanter is de vraag of ‘het streven naar meer harmonie met de natuur’ überhaupt wel een vruchtbaar literair thema is. Of ‘groeiende aandacht voor onze omgeving’, voor mijn part. Het antwoord daarop weet ik niet – misschien moet ik maar eens op onderzoek uit…

—

foto’s: Buitendijks
covers boeken afkomstig van de websites van de auteurs